Βιβλιοκριτική: Στα νερά της Μεσογείου

Μέσα από αυτά τα αφηγήματα ξαναζωντανεύουν με τρόπο ανάγλυφο η δύσκολη καθημερινότητα, οι σκληρές συνθήκες εργασίας και διαβίωσης, οι κίνδυνοι και τα ρίσκα των ανήσυχων, πολυπράγμονων και πολλές φορές παράτολμων ναυτικών και εμπόρων στις ταραγμένες θάλασσες της Μεσογείου του 18ου αιώνα.

Εν μέσω γκρίζας καταχνιάς κορονοϊού και καταθλιπτικής καραντίνας, βρέθηκα να κρατώ στα χέρια μου μια έκδοση που μόλις είχε κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις «ΛΟΓΟ-ΤΥΠΟ», το νέο βιβλίο του Νίκου Μοσχονά Στα νερά της Μεσογείου (άνεμοι, κύματα, πειρατές), που ελάφρυνε το ασήκωτο βάρος των ημερών και με ταξίδεψε σε αλλοτινούς χρόνους, με φουρτουνιασμένες θάλασσες, ριψοκίνδυνους καπετάνιους και αδίστακτους πειρατές.

Ο ιστορικός Νίκος Μοσχονάς είναι σε όλους γνωστός ως ο βαθύς μελετητής των σχέσεων του βυζαντινού και νεότερου Ελληνισμού με τη Δύση, ως έγκριτος διευθυντής Ερευνών στο ΕΙΕ, ως συγγραφέας πολυάριθμων επιστημονικών δημοσιευμάτων στα ελληνικά, ιταλικά, αγγλικά (μεταφρασμένα κάποια στα γαλλικά και τα γερμανικά). Ίσως όμως δεν είναι σε πολλούς γνωστό το χάρισμα του Νίκου να μετουσιώνει τις ψυχρές ιστορικές πηγές σε συναρπαστική εμπειρία και απολαυστικό ταξίδι στο παρελθόν. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και με το νέο του βιβλίο.

Η μακρόχρονη – ανάμεσα σε άλλες – ενασχόληση του συγγραφέα με την ανασυγκρότηση του Ιστορικού Αρχείου Κεφαλονιάς – θερμός εξάλλου Κεφαλονίτης και ο ίδιος – τον έφερε κοντά σε μια ομάδα επίσημων εγγράφων που αποτελούν την αρχειακή σειρά «Prove di fortuna» («αποδείξεις ατυχήματος»).

Πρόκειται για έγγραφα, στα οποία καταχωρίζονται από εντεταλμένους υπαλλήλους της τοπικής βενετικής διοίκησης, των βενετικών προξενείων ή των λιμενικών αρχών άλλων λιμανιών της Μεσογείου οι καταθέσεις και οι προσωπικές μαρτυρίες ναυτικών ή εμπόρων που έζησαν μέσα σε αντίξοες συνθήκες ταξιδιού, που πάλεψαν με τα κύματα και τους ανέμους, που ναυάγησαν ή ληστεύτηκαν από πειρατές σε στεριά και θάλασσα.

Ανάμεσα στα πολυάριθμα αυτά έγγραφα, ο συγγραφέας «αλίευσε» δεκαεπτά, που από απλά τυπικά διεκπεραιωτικά κείμενα τα μετουσίωσε σε ελκυστικά αφηγήματα, βάζοντας τη δική του σφραγίδα: διαμορφώνοντας με αφηγηματική ελευθερία το περιβάλλον, όπου συχνά συνυπάρχουν και συνομιλούν τα ιστορικά υποκείμενα με κάποια άλλα πρόσωπα από το χώρο της φαντασίας.

Μέσα από αυτά τα αφηγήματα ξαναζωντανεύουν με τρόπο ανάγλυφο η δύσκολη καθημερινότητα, οι σκληρές συνθήκες εργασίας και διαβίωσης, οι κίνδυνοι και τα ρίσκα των ανήσυχων, πολυπράγμονων και πολλές φορές παράτολμων ναυτικών και εμπόρων στις ταραγμένες θάλασσες της Μεσογείου του 18ου αιώνα.

Είναι ο καπετάνιος Βασίλης Φερεντίνος που τον βρήκε θαλασσοταραχή και το καΐκι του τσακίστηκε στις ξέρες και πώς αυτός και οι σύντροφοί του σαν από θαύμα σώθηκαν κολυμπώντας μέσα στη φουρτουνιασμένη θάλασσα. Είναι οι Κεφαλονίτες Ιγγλέσιδες που το «μαρτίγιο» τους (το σκάφος) το κούρσεψαν κορσικανοί πειρατές καταμεσής στο Ιόνιο, και τους τα πήραν όλα, εμπορεύματα, χρήματα, όπλα, ως και τα ρούχα τους.

Είναι ακόμα η περίπτωση του κεφαλονίτικου καϊκιού που δεν το λήστεψαν ξένοι πειρατές, αλλά νησιώτες γείτονες και συντοπίτες Θιακοί. Είναι πάλι τα ελληνικά καράβια που βρέθηκαν μέσα στη δίνη του Ρωσοτουρκικού πολέμου και κινδύνευσαν να χτυπηθούν από τους Τούρκους καθώς ταξίδευαν για προστασία με ρώσικη σημαία.

Τα αφηγήματα όμως αυτά, εκτός από την τέρψη που προσφέρουν στον απλό αναγνώστη, κρύβουν απρόσμενες πολύτιμες πληροφορίες για τον ιστορικό και μελετητή της περιόδου, πληροφορίες που καλύπτουν και συμπληρώνουν κενά και απαντούν σε ερωτήματα και απορίες που αφήνει ίσως η επίσημη πολιτική και οικονομική ιστορία, εμβαθύνοντας και εμπλουτίζοντας την ιστορική γνώση και έρευνα.

Τις τελευταίες δεκαετίες, οι ιστορικοί στρέφονται όλο και πιο συχνά σε πηγές που μπορούν να αποκαλύψουν την καθημερινότητα των απλών ανθρώπων και τις επιπτώσεις που οι ευρύτεροι οικονομικοί και κοινωνικοί μετασχηματισμοί είχαν στις ζωές τους. Στη θέση των μεγάλων αφηγήσεων του παρελθόντος αναδύονται προσωπικές ιστορίες και συλλογικά βιώματα, υποκειμενικότητες και καθημερινές πρακτικές.

Αυτές οι νέου τύπου ιστορικές αφηγήσεις συχνά επιτρέπουν την εκ νέου συνάντηση ιστορίας και λογοτεχνίας, όπως κατεξοχήν αναδεικνύεται στο είδος της μικροϊστορίας. Η μελέτη της ναυτιλίας και του εμπορίου αυτής της περιόδου στην Ανατολική Μεσόγειο έχει διερευνηθεί τα τελευταία χρόνια κυρίως από την οπτική της οικονομικής ιστορίας ή της ναυτιλιακής ιστορίας.

Έτσι, η μελέτη του Ν. Μοσχονά αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα «μικροϊστορίας», καθώς απομακρύνεται από τα μετρήσιμα οικονομικά μεγέθη και, με την ενεργή ενσωμάτωση και αξιοποίηση των «συμβατικών» αρχειακών πηγών στην ιστορική αφήγηση, συμβάλλει στην ανάδειξη και κατανόηση πτυχών της καθημερινότητας, δίνοντας έμφαση στο καθημερινό γεγονός, το ατομικό, το ιδιαίτερο, ένα συμβάν, αλλά και σε ένα δίκτυο σχέσεων, ένα σύστημα δοξασιών, την ταυτότητα μιας κοινωνικής ομάδας.

Ωστόσο, στη γοητευτική ροή των αφηγημάτων η επιστημονική ματιά του ιστορικού είναι παντού παρούσα: Κάθε αφήγημα συνοδεύεται από επεξηγηματικές σημειώσεις και σχόλια, ενώ χάρτες της εποχής, εικόνες καραβιών και τόπων τα πλαισιώνουν.

Στο τέλος του βιβλίου παρατίθεται εξαντλητικός υπομνηματισμός, όπου καταγράφονται τα στοιχεία της κάθε υπόθεσης, έτος συμβάντος, αρχειακή πηγή, σκάφος, πλήρωμα κ.λπ., ενώ το γλωσσάρι που ακολουθεί είναι άκρως απαραίτητο, καθώς, όπως είναι φυσικό, στα κείμενα συνυπάρχουν πολλοί ναυτικοί όροι με ιδιωματικές λέξεις και εκφράσεις της ιδιάζουσας ντοπιολαλιάς.

Ο πίνακας, τέλος των ανέμων και το εξαιρετικά σχεδιασμένο ανεμολόγιο ολοκληρώνουν ένα έργο που, ενώ πετυχαίνει να ψυχαγωγήσει τον αναγνώστη, κρύβει σκληρή και υπεύθυνη δουλειά του συγγραφέα.

Δώρα Κομίνη Φιλόλογος