Νίκος Μοσχονάς, Στα νερά της Μεσογείου: άνεμοι, κύματα, πειρατές

Λογότυπο: Αθήνα, 2020, 231 σελίδες.

Είναι γνωστή η σχέση της λογοτεχνίας με την πραγματικότητα, στις τρέχουσες ή στις ιστορικές της διαστάσεις, της λογοτεχνίας ως πηγή έμπνευσης για την τοποθέτηση της αφήγησης, την κατασκευή χαρακτήρων, την εξέλιξη της πλοκής ή τη διακύμανση της έντασης κ.ά. Και είναι σχεδόν διαχρονική η συζήτηση για τη σχέση της λογοτεχνίας με την ιστορία σε ό,τι αφορά τις πηγές άντλησης των ιστορικών δεδομένων, τα διαβάσματα δηλαδή του λογοτέχνη, την τάση και τη «σχολή» που αυτά τα διαβάσματα εκφράζουν και τους τρόπους πρόσληψης γεγονότων και καταστάσεων από τους Ιστορικούς, τρόποι που προφανώς δεν είναι ούτε ενιαίοι ούτε αμετάβλητοι.

Η Ιστορία στο βιβλίο του Νίκου Μοσχονά προκύπτει στην πιο καθαρή μορφή της, την πρωτογενή, μέσα δηλαδή από έγγραφα που απόκεινται στα Κρατικά Αρχεία της Κεφαλονιάς και ανήκουν σε μια τυποποιημένη μορφή, τις αποδείξεις ναυτικών ατυχημάτων ή prove di fortuna. Πρόκειται για εκείνη την τυπική διαδικασία με την οποία ο καπετάνιος ως διευθυντής της ναυτιλιακής επιχείρησης απευθυνόταν στις βενετικές προξενικές αρχές ή στις αρχές του τόπου πλησίον του οποίου συνέβη ναυτικό ατύχημα που προκάλεσε ζημιές στο φορτίο ή και στο πλοίο και τραυματισμούς ή απώλειες ανθρώπων. Η διαδικασία αυτή προέβλεπε σειρά έγγραφων καταθέσεων των μελών του πληρώματος και τη συγκρότηση του σχετικού φακέλου. Ο φάκελος κατόπιν υποβαλλόταν στις κρατικές αρχές του τόπου όπου έδρευε ο καπετάνιος και οι χρηματοδότες της του θαλάσσιου ταξιδιού και κοινοποιούνταν επισήμως στην τοπική κοινωνία ώστε να λάβουν γνώση όσοι είχαν επενδύσει στο εμπορικό ταξίδι και να προστατευθεί νομικά η ναυτιλιακή επιχείρηση από πιθανές διεκδικήσεις των χρηματοδοτών.

Η διαφορά άλλων λογοτεχνικών αφηγημάτων με αντικείμενο τη θάλασσα με το εδώ παρουσιαζόμενο είναι πέραν των άλλων η προσήλωση στις αρχειακές πηγές και η μετάπλαση των ιστορικών δεδομένων σε λογοτεχνικό κείμενο με τρόπο που δεν κρύβει την πειθαρχία του επαγγελματία Ιστορικού στις μεθοδολογίες του. Καθεμιά από τις 17 ιστορίες-αφηγήματα – μέρος αυτών είχε δημοσιευτεί παλιότερα στις σελίδες του ανά χείρας περιοδικού – τεκμηριώνεται ιστορικά, προσδιορίζεται ο χώρος, τα αίτια του ατυχήματος και οι κύριοι πρωταγωνιστές του, διακρίνεται το πραγματικό από τη μυθοπλασία και υπομνηματίζονται όλες οι πληροφορίες. Με τα εργαλεία του λογοτέχνη ένας πολύπειρος Ιστορικός όπως ο Νίκος Μοσχονάς, εκπαιδευμένος στην πλέον δύσκολη μορφή ιστορίας, αυτή που εδράζεται στην αρχειακή έρευνα, μεταχειρίζεται τις ιστορικές πηγές με τρόπο που μεταφέρει στον αναγνώστη εικόνες δυνατές που αποτυπώνουν τους κινδύνους της θάλασσας και τα συναισθήματα των πρωταγωνιστών. Με την ισχύ του λόγου μυείται ο αναγνώστης στα μυστικά της τέχνης της ναυτιλίας, στον χειρισμό των πλοίων, στα τεχνικά τους χαρακτηριστικά, στις μεθόδους οργάνωσης και χρηματοδότησης της ναυτιλιακής επιχείρησης, στα εμπορεύματα-φορτία και στην προέλευσή τους, στους βενετικούς θεσμούς που εμπλέκονταν στη διεξαγωγή των θαλάσσιων ταξιδιών, στη φυσιογνωμία των ανατολικομεσογειακών ακτογραμμών, στις καραντίνες κ.λπ.

Ποιοι είναι αυτοί οι κίνδυνοι; Τα καιρικά φαινόμενα, οι αιφνίδιες ριπές του ανέμου κατά κύριο λόγο, η πειρατεία και το κούρσος, σφάλματα των ναυτικών-χειριστών του πλοίου κ.λπ.

Ο χώρος του δράματος είναι, όπως υποδηλώνει ο τίτλος του βιβλίου, η Μεσόγειος, για την ακρίβεια η ανατολική λεκάνη της, με μια εξαίρεση (Γιβραλτάρ), και ειδικότερα οι θαλάσσιες ζώνες του Ιονίου Πελάγους, από τις ακτές της Σικελίας μέχρι τα Επτάνησα, τον Πατραϊκό και τον Κορινθιακό κόλπο, τα νερά της Μάνης, των Κυθήρων και του Αιγαίου, αλλά και οι δαλματικές ακτές στη ρότα προς τη Βενετία.

Το βιβλίο περιλαμβάνει γλωσσάρι που εξηγεί το περιεχόμενο ιδιωματικών λέξεων και ναυτικών όρων, αλλά και βιβλιογραφικό κατάλογο, ιστορική τεκμηρίωση των ατυχημάτων και, τέλος, ανεμολόγιο που επιτρέπει στον αναγνώστη να κατανοήσει την κατεύθυνση των ανέμων που προκάλεσαν τα ναυτικά ατυχήματα.

Το όλο εγχείρημα, πρωτότυπο στη σύλληψη και την υλοποίησή του, συνδυάζει την ακρίβεια των ιστορικών πηγών με την αναπαράσταση εικόνων και συναισθημάτων με τους τρόπους της τέχνης του λόγου, μιας τέχνης που τέρπει και διδάσκει.

Γεράσιμος Δ. Παγκράτης

Ιστορικός, Καθηγητής Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών